Otsailaren 21a Ama Hizkuntzaren Nazioarteko Eguna izan da. 2000. urtean izendatu zuen Unescok, 48 urte lehenago egun horretan hil baitzituen poliziak unibertsitateko bi ikasle Bangladeshen, artean ofizialtasunik ez zuen bengalera hizkuntzan ikasteko eskubidea aldarrikatzen ari zirela. Ordutik hona urtero gogoratu ohi da hizkuntza-aniztasuna sustatzeko egun hori, eta azken urteetan oihartzuna indartzen ari da gurean ere.

Nazioarteko Egunen funtzioa eta beharra ezbaian jarri ohi da sarri, eguneroko erantzukizun eta egitekoak estaltzen dituztelakoan. Edonola ere, Nazioarteko Egunak baliogarri zaizkigu kultura-, gizarte- eta politika-gaiak agendan ikusgai jarri eta hizpide izateko. Aitzakia hori baliatu nahi dugu guk ere gaurkoan, euskararen transmisioaren katean, isilean eta oharkabean, funtzio ordezkaezina bete duten emakumeei aitortza egiteko.

Azken hamarkadetan (eta gaur egun ere bai) transmisioak toki garrantzitsua bete du hizkuntza-politika eta -plangintzetan. Familia-transmisioa jomuga duten kanpainak, euskarriak eta formazio-eskaintzak ugariak izan dira, eta gaur egun ere badira gure inguruan. Horretan mugarri izan ziren, hein batean, duela urtebete hil zen Joshua Fishmanen Reversing Language Shift eta José María Sánchez Carrión Txepetxen Un futuro para nuestro pasado lanak. Horietan, familia eta etxea lehentasunezko erabilera-eremu moduan agertzen dira; are gehiago, eremu horietan transmisioa etenez gero, hizkuntzaren biziraupena bera arriskuan legokeela diote.

Paradoxikoa da, ordea, transmisioak horrelako funtzio neuralgikoa betetzen duela aitortu eta transmisio horren eragile nagusi izan diren emakumezkoak itzalean geratu izana. Eta emakumeak aipatu direnean, gainera, batzuetan kontrako mezuarekin izan da, duela lauzpabost hamarkada emakumeek landa-eremuan euskarari uko egin ziotela azpimarratuz eta transmisioa etetearen ardura emakumeei leporatuz. Ez da, ordea, errealitate horren gaineko irakurketa soziologikorik eskaini, eten horren zergatiak azaltzeko eta garaiko botere-harremanen eta gizarte-antolaketaren testuinguruan kokatzeko.

Bilakaera historikoari erreparatzen badiogu, emakumeak izan dira belaunaldiz belaunaldi euskararen jarraikortasuna bermatu duten kate-begiak, eremu pribatuan nahiz publikoan. Transmisio-lan horretan hizkuntza-gaitasuna ondorengoetaratzetik harago, emakumeek hizkuntzarekiko atxikimendua eta afektibitatea ere helarazi dizkiete hurrengo belaunaldiei, zaintza-hizkuntzaren, ipuinen, abestien edota olerkien bidez, esaterako. Langintza horretan jardun dute hamarraldiz hamarraldi ama biologikoek eta ama sozialek. Izan ere, funtzio hori etxean seme-alabekin edo familiarteko haurrekin betetzeaz gain, gizarte-mailan ere (etxe-eskoletan, ikastoletan eta, oro har, hezkuntza- edo kultura-munduan) emakumeek bere egin dute egiteko hori.

Egindako lanak ez du ondoren merezitako gizarte-aitortzarik jaso, ordea. Euskalgintzaren erdigunean gizonezkoak daude nagusiki, eta horiek finkatzen dituzte diskurtsoak eta politikak. Emakumezkoak bigarren mailan ikus ditzakegu, eta euren ekarpena funtsezkoa bada ere (euskalgintzako erakundeetan emakumeen presentzia nabarmena da), euren lanak ikusgaitasun txikiagoa du. Horretan, eta ozen esan dezakegu, euskalgintza ez dela salbuespena.

Hizkuntzak, komunikaziorako tresna aberasgarria izatetik harago, komunitate baten mundu-ikuskeraren, balioen, kulturaren eta gizarte-egituren isla dira. Egunerokoan erabiltzen ditugun hitzen eta kontzeptuen atzean, beraz, gure komunitate linguistiko-kulturalaren ideologia, sinesmenak, jokaerak eta antolamendu-egiturak daude. Ikuspegi horretatik, ama-hizkuntza kontzeptuak garbi adierazten du historikoki rol eta funtzioen banaketa nola gauzatu den gure hizkuntza-komunitatean: bizitza birsortzearen edota gizarteko lan erreproduktiboaren erantzukizuna emakumearen gain egon da, eta gizonaren gain, berriz, lan produktiboa. Gainera, bi eremu horiek erabat bereizita egon dira: lan erreproduktiboa eremu pribatura mugatu da, etxeko teilatupera, eta nolabait isilpean egindako lana izan da, oihartzun edo balio sozial handiegirik ez zaio eman; lan produktiboa eta gizarte-lana, berriz, plaza publikoaren erdigunean egon dira eta horietan gizonezkoak aritu dira, batez ere.

Euskararen biziberritze-prozesua ere gizarte-funtzioen banaketa horren isla da, hein handi batean. Bizitza birsortzeko zereginaren baitan kokatu da hizkuntzaren transmisioa. Ibilbide horretan, praktikatik abiatuta, hizkuntzaren jabekuntza, erabilera eta motibazioa lantzeko ezagutza baliagarria metatzen joan dira emakumeak, baina apenas egin dugu horren bilketarik edo transmisiorik. 

Transmisioari buruz ari garelarik, azken urteetako gizarte-aldaketek eta ikerketa soziolinguistikoek kontzeptu hori birpentsatzeko beharra azaleratu dute, orain arteko ikuspegia zurrunegia izan delakoan edota egungo gizartearen konplexutasunari erantzuten ez diolakoan.

Birformulazio hori hizkeratik bertatik abiatu beharko genuke seguru aski. Ama-hizkuntza diogunean, zer adierazi nahi dugu gaur egun? Zer ideologia, gizarte-egitura eta pentsamolde islatzen ditu? Batetik, familia-ereduak aldatzen ari dira, eta familia guztietan ez dago orain arte ama moduan izendatzen genuen figurarik. Bestetik, amek seme-alaben zaintzan betetzen duten funtzioan bilakaera bat egon da, aitatasun-eredu berriak garatzen ari dira, eta zaintza-lanetan erantzunkidetasuna dugu gaur egungo gizarte-balio desiragarrietako bat.

Ikuspegi horretatik, agerian geratu da hizkera bera egungo errealitatera egokitzeko beharra dugula. Zentzu horretan, lehen hizkuntza edo etxeko hizkuntza erabiltzen hasi dira azkenaldian. Baina egungo hiztunen tipologiaren aniztasunerako egokiak al dira? Zein da gurasoek euskararik jakin ez eta 4 hilabeterekin D ereduko haur-eskolara doan haurraren lehen hizkuntza?

Hizkeratik harago, euskal soziolinguistikara ekarpen teoriko-metodologiko berriak ere ailegatu dira azken urteotan, egungo egoera soziolinguistikoaren konplexutasuna kudeatzeko argi berriak eskain ditzaketenak. 

• Transmisioan eragiteko modu berriak proposatzen dituztenak. Orain arte goitik beherako ikusmoldea nagusitu da transmisioaz ari ginenean, eta hor gurasoak eragile eta haurrak subjektu pasibo moduan ageri zaizkigu. Haurrak, ordea, familiako ekosistemaren parte dira eta bertako hizkuntza-dinamikan eta -praktikan eragile aktiboak dira eta izan dira historikoki. Halaber, gurasoek etxetik kanporako hizkuntza-kudeaketan ere rol aktiboagoa joka dezakete, seme-alabek parte hartzen duten bestelako praktika-komunitateetan eraginez. Ikuspegi horretatik, interesgarria da Jone Miren Hernandezek gureratu duen Family Language Policy-k proposatzen duena: familiak hizkuntza-politikarako eta -plangintzarako komunitate aktibo bihurtzea.

• Transmisioaren kontzeptua zabaldu eta euskararen jarraipena bermatzeko, begirada hizkuntzaren sozializazioan ipintzea proposatzen dutenak. Ikuspegi zabalagoa, konplexuagoa eta dinamikoagoa eskaintzen du hizkuntzaren sozializazioak: hiztunak gizarte-bizitzan non parte hartzen duen, eremu horiek hartzen ditu kontuan (etxea, eskola, aisialdia, lagun-taldea); eremu horiek elkarreraginean daudela aitortzen du; harremanak bi norabidetan garatzen direla ulertzen du (goitik beherakoa, behetik gorakoa eta ezker eskuinekoa); hizkuntzaren erabilera ez dela estatikoa onartzen du, eta taldearen, egoeraren arabera aldagarria dela; etab. Paula Kasares izan da, nagusiki, 80ko hamarkadan Estatu Batuetan garatzen hasi zen hizkuntza-sozializazioaren ikuspegia Euskal Herrira ekarri duena.

XXI. mendeak euskararen garapenerako bide berriak urratzeko beharra azaleratu digu, gure hizkuntzaren biziberritzean modu eraginkorragoan eragiteko. Eta hor erantzunkidetasunaren kontzeptua gakoa izango delakoan gaude, bi norabidetan: batetik, familiaren barruan hizkuntza-transmisio eta -kudeaketari begira emakumezkoen eta gizonezkoen arteko erantzunkidetasun handiagoa; bestetik, eremu pribatuaren (familiaren) eta publikoaren (administrazioaren nahiz gizarte-eragileen) arteko erantzunkidetasun handiagoa. Hori guztia, noski, euskararen biziberritze-prozesuaren katean, katebegi bakoitzari egindako ekarpena aitortuz.