Kategoriaren artxiboak: gramatika

esapideak, gramatika, Sailkatugabeak

Ustez eta askok ahantzia izango duten…

Utzi iruzkin bat

Errepara dieaziogun Hiztegi Batuko uste sarreraren ustez eta azpisarrerari:

ustez eta: hiri handietara doaz, ustez eta han jaun handi izango direla; ustez eta laster irekiko zuten, beha egon gara.

Ez da arrotza hiztun askorentzat, baina uste dut beste hainbatek ahantzia edo ikasi gabea izango dutela… edo jakinda ere ez dutela erabiliko, ustez eta baliabide hori ez dela aski egokia prosa estandarrerako.

Ikusten denez, -ela nahiz -n perpausak har ditzake.

Adibide gehiago, Orotariko Euskal Hiztegian, jakina.

gramatika, lexiko orokorra

Urte

Utzi iruzkin bat

A. «Bost urteko haurra» (bost *urtetako) [Euskaltzaindiaren 34. araua].  «Bost urteko epea du proiektua bukatzeko». «Bost urteko ardoa da hau» (bost *urtetako). Besterik dira «Bost urtetako ardoak ditut sotoan» (2008, 2009…) eta «Azken bost urteetako ardoak onak dira».

B. «Hiru urtean bizi izan nintzen Parisen» [Euskaltzaindiaren 110. arauak hobetsia, «hiru urtetan» formaren aldean, denbora jarraitua adierazteko. Epe jarraitua ez den kasuetan, «hiru urtetan» erabili behar da; esate baterako, «Hiru urtetan izan naiz herriko jaietan»].

C. Maiztasuna adierazteko, «urtero»… baina inola ere ez «bi urtero» modukorik; bai, jakina, «bi urtean behin», «bi urterik behin», «bi urtetik behin», «bi urtez behin», «bi urtetik bi urtera» [Euskaltzaindiaren 110. araua].

D. «Urtetan ez dut ikusi!». Gehienen ustez, esapide horretan mugagabean deklinatua doa urte hitza, eta forma hori dagokio beraz, nahiz hizkeraren batean «urtietan» esateak batzuei pentsarazi dien «urteetan» plurala dagoela hor.

E. Urteak zenbakiz idaztean, ez da punturik: 2016.

F. Bada biurteko hitza ere: biurteko iz. Sin. bienal (Hiztegi Batua). Gogoratzekoa da (Fundeuk hemen dioen bezala) gaztelaniaz ez direla gauza bera bienal (bi urtean behin gertatzen dena) eta bianual (urtean bitan gertatzen dena).

G. Dirudienez, «hamar urteko» eta «hemendik hamar urtera» formak arautzeak (lehenbiziko kasuan) eta normalizatzeak (bigarren kasuan, araurik ez izanda ere) askori pentsarazi die «zer/zein urtetako» eta «edozein urtetako» moduko mugagabe arruntetan ere -ko soila erabil daitekeela: «zer/zein *urteko» eta «edozein *urteko»…. Gogorarazi eta azpimarratu beharra dago hor jarri ditugun forma horiek bakarrik direla zuzenak, eta halaber «zer/zein urtetan», «edozein urtetan» eta abar (eta, jakina, «zer tokitan», «edozein lekutan» eta abar).

H. Entzun izan ditugu «Urtero okerrago gabiltza» moduko esaldi desegokiak ere. Itxura denez, gaztelaniaz cada esaten den hori euskarazko -ero desegoki batera aldatzen dute zenbaitek. Euskaraz urtetik urtera egituraren bidez adierazi ohi baita hori: «Urtetik urtera okerrago gabiltza». Badira «urtean baino urtean -ago» modukoak ere (OEH, urtean baino urtean azpisarrera). «Urtean baino urtean okerrago gabiltza» litzateke eredu horretan.

I. Ez da egokia, nahiz azken bolada honetan izugarri zabadu den, «bi mila hamaseian gaude» esatea: «bi mila eta hamaseian gaude» da adierazpide egokia. Ez da egokia, halaber, «mila berrehun euro kosta zait» esatea: «mila eta berrehun euro kosta zait» da egokia.

esapideak, gramatika

Gai oso polit bat

Utzi iruzkin bat

Uste zabaldu samarra bide da «oso gai polita» dela forma egoki bakarra, eta, beraz, «gai oso polita» ordena desegokia dela, adibidez. Gramatika-lanetan eta ikasmaterialetan, lehena bakarrik aipatzen da gehienetan.

Orotariko Euskal Hiztegian, ordea, hainbat eta hainbat adibide aurki ditzakegu bigarren erakoak:

  • “Andra oso garbixa eta zintzua arek artu dabena” Etxba Eib.
  • Gizon oso ona zen (V-gip)” Gte Erd 247.
  • Gelditu zen ekuste oso garbiarekin. Mb IArg II 311.
  • Biztu bear dogu amore oso eragingille bat. Añ LoraS 53.
  • Ordu oso luzeak igaro bear izaten zituen. Arr GB 67.
  • Lo nengoala agertu zitzaidan aingeru oso eder bat. Urruz Zer 15.
  • Nobelista oso gaizto bat zan au. Inza Azalp 131.
  • Baketsua da ta azikera oso onekua. Kk Ab II 101.
  • Bijotz orretan aspaldiz dauko / bere obi oso illuna. Laux BBa 48.
  • Bizikera edo gogo-lantze oso berezi eta bakarreko bat zerabilten. JMB ELG 24.
  • Lur oso karetsua ez du ain gogokoa. Munita 79.
  • Gizon oso jakitun bat zen hau. Mde Pr 135.
  • Ideia oso jenerala eta abstraktua da ori. Vill Jaink 165.
  • Belar oso usaitsua, zanpatuz urrin goxoa zeriona. Ibiñ Virgil 47n.
  • Momentu oso larriyak. Lopategi in Uzt Noiz 51.

Pixka bat aztertzen baditugu egiturak, zenbait ondorio atera dezakegu:

1. Izenaz eta adjektiboarekin artikuluaz bestelako determinatzaileren bat ageri denean, nahitaezkoa dirudi oso tartean sartzea. Ohart gaitezen, esaterako, hala gertatzen dela goiko adibideetan bat ageri den guztietan, edo bere ageri den horretan):

(?) oso aingeru eder bat
aingeru oso eder bat

(?) oso nobelista gaizto bat
nobelista oso gaizto bat

(?) bere oso hobi iluna?
bere hobi oso iluna

2. Oso tartean sartzea eragiten duten faktoreetako bat izan liteke izenaren luzera edo konplexutasuna ere, OEHko adibide horietako batek erakusten duenez:

(?) oso bizikera edo gogo-lantze berezi eta bakarreko bat
bizikera edo gogo-lantze oso berezi eta bakarreko bat

Ereduzko Prosa Gaurera jotzen badugu adibide bila, hor ere aurkituko ditugu adibideak, jakina. Ikus Juan Luis Zabalaren eta Josu Zabaletaren adibide bana:

  • Ez dirudi, ordea, obra hori merezi bezain ezaguna eta komeni bezain erabilia denik, behintzat profesional eta ikertzaile multzo ez oso zabal batetik kanpo (Berria, 2005-11-18).
  • Bi begien ikuseremu osoan gertatzen da, bai makilekin bai konoekin, eta sakontasunari buruzko informazio baliagarria ematen du begitik 100-120 metrorainoko distantzian; zeharbidez espazioari buruzko informazio bat ere ematen du: “erliebean” ikusten ez dena (igeltsuzko horma oso leun bat, adibidez) plano ikusiko da. (Irudia, Jacques Aumont / Josu Zabaleta, EHU, 2004).

Terminologian ere aurkitzen dugu, zenbait graduazio estandarrekin. Adibidez, faltak:

  • falta arina
  • falta astuna
  • falta oso astuna
gramatika

Zu salbu, salbu zu

Utzi iruzkin bat

Hiztegi Batura jotzen badugu, berehala ohartuko gara salbu adizlaguna berdin joan daitekeela zerbaiten ondotik («zu salbu») nahiz aurretik («salbu zu»).

salbu adlag.: fededun guztiak, salbu zaharrak eta eriak; horiekin denekin, hasi berri diren zenbaitekin salbu, kantatu dut askotan.

Kokapen-aukeren aldetik, beraz, ez dira berdinak salbu eta izan ezik, bigarren horrek atzetik joan behar baitu beti.

* * *

Gure ustez salbu eta erabiltzea ia ezinbesteko den kasu bat, aldizkari ofizial batetik:

Epaimahaikideak errekusatzeko epea hilabetekoa izango da, Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratzen den egunetik kontatzen hasita (lehiaketaren deialdian bertan argitaratua), interesdunak errekusazio arrazoia, edo besteren bat, gerora jakin duela egiaztatzen duenean izan ezik.

«…salbu eta interesdunak egiaztatzen duenean gerora jakin duela errekusatzeko arrazoia edo besteren bat».

gramatika

Alkoholaren edo drogen eraginpean

Utzi iruzkin bat

Irratiko iragarki batean, aspali ez dela, honela zioten esaldi batean:

Alkohola edo drogen eraginpean gidatzen baduzu…

Bada (alde batera utziz gero alkoholaren droga-izaera), ulertzen zen mezua, baina esan beharra dago esaldiak gramatika-akats bat duela Euskaltzaindiaren 111. arauaren arabera (eta, nire uste apalean, hiztunen erabilera ohikoenaz ohartzea nahikoa dela akatsaz jabetzeko).

Honela dio arau horrek 5. puntuan:

5. Determinatzailea duten kasu-markarik gabeko izen sintagmak ezin junta daitezke kasu markadun sintagma batekin:

*Mendia eta itsasotik heldu da ura
*Adiskideak eta lagunez mintzatu zara
*Burua eta zangoei behatu nien
*Bihotza eta buruak horretaratzen nau(te)
*Gizon hau eta emakume hark esango dizute.

Alegia, horiek okerrak direla esatean (okerraren adierazgarri da * zeinua), esaten ari da zuzenak honako hauek direla: «menditik eta itsasotik», «adiskideez eta lagunez», «buruari eta zangoei», «bihotzak eta buruak», eta «gizon honek eta emakume hark».

Okerra nondik datorkeen argitzeko, esan dezagun 4. puntuan azaltzen duela nola pluraleko izenak juntatzean lehenbizikoaren atzizkia ezabatzeko aukera dagoen (kasu-markarekin batera, determinatzailea ere bai, nahitaez):

  • “adiskideei eta lankideei kontatu diet”  eta “adiskide eta lankideei kontatu diet” (ez “*adiskideak eta lagunei”)
  • “meatzeetatik eta lantegietatik atera den oihua” eta “meatze eta lantegietatik atera den oihua” (ez *”meatzeak eta lantegietatik”

Hizpide dugun kasuan, «alkoholaren edo drogen eraginpean» behar du nahitaez; kontuan hartzeko moduko beste aukera «*alkohola edo drogen» ez baizik «alkohol edo drogen» da, baina kasu horretan biak pluralak direla ulertzen da: «alkoholen edo drogen».

Beraz, aukera bakarra: «alkoholaren edo drogen eraginpean». Normalean esaten duguna. Horixe!

Esaldiak, gramatika, lexiko orokorra

Biharamuna

Utzi iruzkin bat

Gaur, urtarrilaren 7a, «Errege biharamuna» dela esango du hainbatek, eta halaxe irakur daiteke Goienako albiste honetan ere:

Debagoienean eta Euskal Autonomia Erkidegoan, betidanik Errege biharamunean hasten ziren neguko beherapenak.

Beste molde tipiko bat «aditz-partizipioa + biharamun» da, Ereduzko Prosa Gaur corpuseko adibide hauetan ageri dena:

Beste gela batean, berriz, ez zegoen inolako altzaririk, nahiz ezkondu eta biharamunean emazteari esan zion: “Laztana, bihar bertan egin beharrekoak egin behar ditugu gela hau altzariz hornitzeko, behin-behineko besterik ez bada ere” (Arima hilak, Nikolai Gogol / Jose Morales, Ibaizabal, 1998).

Azken honek ustezko mandataria iritsi eta biharamunean bertan jo zuen gobernadore nagusiaren jauregira, Ivan Ogareffekin berba egitera. (Mikel Strogoff, Jules Verne / Karlos Zabala, Ibaizabal, 2002)

Neure eder horren erantzuna hartu dut nik ere, heldu eta biharamunean izkiriatu bainion. (Harreman arriskutsuak, Choderlos de Laclos / Jon Muñoz, Ibaizabal, 1997)

Alemanek preso hartu zuten, bertze soldaduekin batean, Frantziak gerla galdu eta biharamunean berean. (Anbroxio, Eneko Bidegain, Elkar, 2002)
Arribatu eta biharamunean berean egin genuen ateraldia, Boussemghoum herriaren gaineko mendietan, oroit naiz arras xuxen. (Azken apeza, Piarres Aintziart, Elkar, 2005)

Aditzarekiko egitura hori lotua da –«iritsi eta gero» eta halakoen moduan–, eta ez dagokio koma jartzea aditzaren ondoan:

? Foru dekretu hau «Bizkaiko Aldizkari Ofizialean» argitaratu, eta biharamunetik aurrera aurkeztu ahal izango dira eskabideak. (BAO, 2014-01-07)

Foru dekretu hau «Bizkaiko Aldizkari Ofizialean» argitaratu eta biharamunetik aurrera aurkeztu ahal izango dira eskabideak.

gramatika

Agintzen eta sinatzen dut

Utzi iruzkin bat

Bi esaldi-modu hauetatik, zein ote dugu oro har hobestekoa? Edo bietara berdin ote da?

  • Eta epai honen bidez erabaki, agindu eta sinatzen dut.
  • Eta epai honen bidez erabakitzen, agintzen eta sinatzen dut.

Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria, 2013-12-04

Aspektua berdinduz gero (bigarren aukeran), zalantza gutxiago sortzen da, oro har, eta lehenago jabetzen gara esanahiaz. Iñigo Roquek aukera hori aldeztu zuen 2tzuLeko artikulu honetan: Partizipioa ala aditz-izena (2010eko abendua).

Azken batean, zentzuak eta logikak ere bide hori gomendatzen dute, ulermenaren mesedetan. Batez ere, lotura posible bat baino gehiago dagoenean. Ikus dezagun hitzarmen kolektibo baten pasarte bat, aldizkari ofizialean argitaratuta (Eusko Jaurlaritzako Enplegu eta Gizarte Politiketako Saila, GAO, 2014-01-02):

ERABAKI DUT:
Lehenegoa.
Hitzarmen eta Akordio Kolektiboen Erregistroan inskribatu
eta gordailu egiteko agintzea eta aldeei jakinaraztea.

Zer esan nahi du:

a) inskribatzea eta jakinaraztea
b) inskribatzeko eta gordailutzeko agintzea eta jakinaraztea

Bada, argitaratu den moduan, irakurleak lan egin behar eta ondorioak atera (logikoena zer den pentsatu behar). Aurrreztu lekiooke lan hori irakurleari (aurreztu egin behar zaio), b) aukera eginda.