Patxi Petrirena-ren sarrera guztiak

esapideak, gramatika, Sailkatugabeak

Ustez eta askok ahantzia izango duten…

Utzi iruzkin bat

Errepara dieaziogun Hiztegi Batuko uste sarreraren ustez eta azpisarrerari:

ustez eta: hiri handietara doaz, ustez eta han jaun handi izango direla; ustez eta laster irekiko zuten, beha egon gara.

Ez da arrotza hiztun askorentzat, baina uste dut beste hainbatek ahantzia edo ikasi gabea izango dutela… edo jakinda ere ez dutela erabiliko, ustez eta baliabide hori ez dela aski egokia prosa estandarrerako.

Ikusten denez, -ela nahiz -n perpausak har ditzake.

Adibide gehiago, Orotariko Euskal Hiztegian, jakina.

gramatika, lexiko orokorra

Urte

Utzi iruzkin bat

A. «Bost urteko haurra» (bost *urtetako) [Euskaltzaindiaren 34. araua].  «Bost urteko epea du proiektua bukatzeko». «Bost urteko ardoa da hau» (bost *urtetako). Besterik dira «Bost urtetako ardoak ditut sotoan» (2008, 2009…) eta «Azken bost urteetako ardoak onak dira».

B. «Hiru urtean bizi izan nintzen Parisen» [Euskaltzaindiaren 110. arauak hobetsia, «hiru urtetan» formaren aldean, denbora jarraitua adierazteko. Epe jarraitua ez den kasuetan, «hiru urtetan» erabili behar da; esate baterako, «Hiru urtetan izan naiz herriko jaietan»].

C. Maiztasuna adierazteko, «urtero»… baina inola ere ez «bi urtero» modukorik; bai, jakina, «bi urtean behin», «bi urterik behin», «bi urtetik behin», «bi urtez behin», «bi urtetik bi urtera» [Euskaltzaindiaren 110. araua].

D. «Urtetan ez dut ikusi!». Gehienen ustez, esapide horretan mugagabean deklinatua doa urte hitza, eta forma hori dagokio beraz, nahiz hizkeraren batean «urtietan» esateak batzuei pentsarazi dien «urteetan» plurala dagoela hor.

E. Urteak zenbakiz idaztean, ez da punturik: 2016.

F. Bada biurteko hitza ere: biurteko iz. Sin. bienal (Hiztegi Batua). Gogoratzekoa da (Fundeuk hemen dioen bezala) gaztelaniaz ez direla gauza bera bienal (bi urtean behin gertatzen dena) eta bianual (urtean bitan gertatzen dena).

G. Dirudienez, «hamar urteko» eta «hemendik hamar urtera» formak arautzeak (lehenbiziko kasuan) eta normalizatzeak (bigarren kasuan, araurik ez izanda ere) askori pentsarazi die «zer/zein urtetako» eta «edozein urtetako» moduko mugagabe arruntetan ere -ko soila erabil daitekeela: «zer/zein *urteko» eta «edozein *urteko»…. Gogorarazi eta azpimarratu beharra dago hor jarri ditugun forma horiek bakarrik direla zuzenak, eta halaber «zer/zein urtetan», «edozein urtetan» eta abar (eta, jakina, «zer tokitan», «edozein lekutan» eta abar).

H. Entzun izan ditugu «Urtero okerrago gabiltza» moduko esaldi desegokiak ere. Itxura denez, gaztelaniaz cada esaten den hori euskarazko -ero desegoki batera aldatzen dute zenbaitek. Euskaraz urtetik urtera egituraren bidez adierazi ohi baita hori: «Urtetik urtera okerrago gabiltza». Badira «urtean baino urtean -ago» modukoak ere (OEH, urtean baino urtean azpisarrera). «Urtean baino urtean okerrago gabiltza» litzateke eredu horretan.

I. Ez da egokia, nahiz azken bolada honetan izugarri zabadu den, «bi mila hamaseian gaude» esatea: «bi mila eta hamaseian gaude» da adierazpide egokia. Ez da egokia, halaber, «mila berrehun euro kosta zait» esatea: «mila eta berrehun euro kosta zait» da egokia.

esapideak, gramatika

Gai oso polit bat

Utzi iruzkin bat

Uste zabaldu samarra bide da «oso gai polita» dela forma egoki bakarra, eta, beraz, «gai oso polita» ordena desegokia dela, adibidez. Gramatika-lanetan eta ikasmaterialetan, lehena bakarrik aipatzen da gehienetan.

Orotariko Euskal Hiztegian, ordea, hainbat eta hainbat adibide aurki ditzakegu bigarren erakoak:

  • “Andra oso garbixa eta zintzua arek artu dabena” Etxba Eib.
  • Gizon oso ona zen (V-gip)” Gte Erd 247.
  • Gelditu zen ekuste oso garbiarekin. Mb IArg II 311.
  • Biztu bear dogu amore oso eragingille bat. Añ LoraS 53.
  • Ordu oso luzeak igaro bear izaten zituen. Arr GB 67.
  • Lo nengoala agertu zitzaidan aingeru oso eder bat. Urruz Zer 15.
  • Nobelista oso gaizto bat zan au. Inza Azalp 131.
  • Baketsua da ta azikera oso onekua. Kk Ab II 101.
  • Bijotz orretan aspaldiz dauko / bere obi oso illuna. Laux BBa 48.
  • Bizikera edo gogo-lantze oso berezi eta bakarreko bat zerabilten. JMB ELG 24.
  • Lur oso karetsua ez du ain gogokoa. Munita 79.
  • Gizon oso jakitun bat zen hau. Mde Pr 135.
  • Ideia oso jenerala eta abstraktua da ori. Vill Jaink 165.
  • Belar oso usaitsua, zanpatuz urrin goxoa zeriona. Ibiñ Virgil 47n.
  • Momentu oso larriyak. Lopategi in Uzt Noiz 51.

Pixka bat aztertzen baditugu egiturak, zenbait ondorio atera dezakegu:

1. Izenaz eta adjektiboarekin artikuluaz bestelako determinatzaileren bat ageri denean, nahitaezkoa dirudi oso tartean sartzea. Ohart gaitezen, esaterako, hala gertatzen dela goiko adibideetan bat ageri den guztietan, edo bere ageri den horretan):

(?) oso aingeru eder bat
aingeru oso eder bat

(?) oso nobelista gaizto bat
nobelista oso gaizto bat

(?) bere oso hobi iluna?
bere hobi oso iluna

2. Oso tartean sartzea eragiten duten faktoreetako bat izan liteke izenaren luzera edo konplexutasuna ere, OEHko adibide horietako batek erakusten duenez:

(?) oso bizikera edo gogo-lantze berezi eta bakarreko bat
bizikera edo gogo-lantze oso berezi eta bakarreko bat

Ereduzko Prosa Gaurera jotzen badugu adibide bila, hor ere aurkituko ditugu adibideak, jakina. Ikus Juan Luis Zabalaren eta Josu Zabaletaren adibide bana:

  • Ez dirudi, ordea, obra hori merezi bezain ezaguna eta komeni bezain erabilia denik, behintzat profesional eta ikertzaile multzo ez oso zabal batetik kanpo (Berria, 2005-11-18).
  • Bi begien ikuseremu osoan gertatzen da, bai makilekin bai konoekin, eta sakontasunari buruzko informazio baliagarria ematen du begitik 100-120 metrorainoko distantzian; zeharbidez espazioari buruzko informazio bat ere ematen du: “erliebean” ikusten ez dena (igeltsuzko horma oso leun bat, adibidez) plano ikusiko da. (Irudia, Jacques Aumont / Josu Zabaleta, EHU, 2004).

Terminologian ere aurkitzen dugu, zenbait graduazio estandarrekin. Adibidez, faltak:

  • falta arina
  • falta astuna
  • falta oso astuna
gramatika

Zu salbu, salbu zu

Utzi iruzkin bat

Hiztegi Batura jotzen badugu, berehala ohartuko gara salbu adizlaguna berdin joan daitekeela zerbaiten ondotik («zu salbu») nahiz aurretik («salbu zu»).

salbu adlag.: fededun guztiak, salbu zaharrak eta eriak; horiekin denekin, hasi berri diren zenbaitekin salbu, kantatu dut askotan.

Kokapen-aukeren aldetik, beraz, ez dira berdinak salbu eta izan ezik, bigarren horrek atzetik joan behar baitu beti.

* * *

Gure ustez salbu eta erabiltzea ia ezinbesteko den kasu bat, aldizkari ofizial batetik:

Epaimahaikideak errekusatzeko epea hilabetekoa izango da, Estatuko Aldizkari Ofizialean argitaratzen den egunetik kontatzen hasita (lehiaketaren deialdian bertan argitaratua), interesdunak errekusazio arrazoia, edo besteren bat, gerora jakin duela egiaztatzen duenean izan ezik.

«…salbu eta interesdunak egiaztatzen duenean gerora jakin duela errekusatzeko arrazoia edo besteren bat».

esapideak

«Guztiz edo partez», «osorik edo partez»

Utzi iruzkin bat

Parte hitzaren aspisarreren artean dugu, Hiztegi Batuan, partez hau:

partez: partez ezagutzen dugu, ez osorik.

Orotariko Euskal Hiztegian du erabilera horrek oinarria, jakina, Leizarragaren adibide hau lekuko:

c) En parte, parcialmente; en cierta medida. Orain ezagutzen dut partez, baina orduan ezaguturen dut ezagutu-ere naizén bezala. Lç.

Ez da harrigarria testuetan honelako bikoen osagai gisa aurkitzea: «guztiz edo partez», «osorik edo partez».

  • Gobernatzailea guztiz edo partez isilpean dutenak (EGLU-V).
  • (…) itzuli egiten baita (osorik edo partez), maiz, jatorrizko leku-izenaren esanahia (Euskaltzaindiaren 159. araua).

Baliabide interesgarria. Ez dugu esango nahitaez, baina bai egoki sar daitekeela hainbatetan «osorik edo zati batean» eta gisakoak erabiltzen ditugun lekuan:

  • (….) obren ziurtagiriak edo kontratua osorik edo zati batean bete dela ziurtatzen duten dokumentuak (…)
terminologia

Datu-babesaz: legea eta hiztegia

Utzi iruzkin bat

Elhuyarren egin dugun itzulpen luze baten harira, ohar batzuk idatzi ditut, beharbada beste norbaiti ere balioko diotelako eta norbaitek informazio osagarria izan dezakeelako.

Lehenik, aintzat hartu beharreko bi informazio-iturri garrantzitsu:

Hiztegi horretako fitxak (eta Terminologia Batzordeak egindako gainerakoetakoak) Euskaltermen daude, baina lan monografikoa hartzea ere interesgarria da.

Bigarrenik, termino arazotsu batzuk. Ezin erabakirik ibili gara gaztelaniazko encargado eta responsable hitzekin. Bietan arduradun atera zaigu lehenik, baina hitz bana behar, eta arduradun/erantzule bikora jo dugu; gero, ordea, ohartu ginen irizpideak zenbait ondorio desegoki zituela (esaterako, responsable de seguridad euskaraz segurtasun-erantzule ematea), eta, gainera, datu-babesaren hiztegian beste aukera ageri dela:

responsable del fichero fitxategiaren arduradun
encargado del tratamiento (del fichero) tratamendu-eragile

Hori ikusita, arduradun eta (tratamendu-)eragile eman ditugu testuinguru horretan. Horrek ez du esan nahi, jakina, encargado esateko desegokia denik euskaraz arduradun.

Amaitzeko, kontzeptu baten inguruko argibidea. Legean sarri agertzen da «Derechos de Acceso, Rectificación, Cancelación y Oposición». Lehenik “Datuak eskuratzeko, zuzentzeko, ezeztatzeko eta haiei aurka egiteko eskubidea” itzuli genuen (azken aditzak beste erregimen bat duenz duenez, «haiei» izenordea sartu… Baina eskubidea ez da, hiztegian ikus daitekeenez, «datuei aurka egitekoa», baizik eta «datuen tratamenduari» aurka egitekoa, norberaren datuak tratatuak izateari aurka egitekoa. Legearen euskarazko testuak «Datuetan sartzeko, datuak zuzentzeko, datuak ezerezteko eta datuen aurka egiteko eskubideak» ageri da, baina hor arazo bat ikusten dugu; hiztegian «aurka egiteko eskubide» hutsik ageri da, honela definiturik:

aurka egiteko eskubide (4)
Interesdunak duen eskubidea —bere egoera partikularra dela-eta zilegi diren arrazoiak aintzat hartuta—, berari dagozkion datuak inongo tratamendutan erabil ez daitezen, estatuko legerian bestelakorik ezartzen ez bada, behintzat.
es derecho de oposición
fr droit d’opposition
en right to object

Horiek horrela, «Datuak eskuratzeko, zuzentzeko, ezerezteko eta aurka egiteko eskubideak» eman dugu azkenean.

antolamendua, Esaldiak, Pasarteak

Esaldien luze-laburrez

Utzi iruzkin bat

Gaur argitaratu da Gipuzkoako Aldizkari Ofizialean «2/2014 Foru Araua, Gipuzkoako Lurralde Historikoko Sozietateen gaineko Zergarena».

Idazteko moduari begiratzen baitiogu hemen, ohargarri iruditu zait hitzaurrearen lehenbiziko paragrafoa bera, erakusten baitu esaldi luzeak egin daitezkeela euskaraz ere, ongi antolatzen badira. Ez dugu esango esaldi luzeak egitera jo behar dela beti, jakina, baina askotan ez da luzetasuna izaten irakurtzeko eragozpen nagusia, antolamendu txarra baizik. Hitz egingo dugu testu-antolatzaileez eta bestez. Hona, bada lehen paragrafo hori:

Hamabost urte baino gehiago bete direnean Sozietateen gaineko Zergari buruzko uztailaren 4ko 7/1996 Foru Araua indarrean jarri zenetik, hura osorik berritzeko prozesuari ekin beharra dago, ordutik oso bilakaera garrantzitsua izan dutelako nazioarteko Zerga Zuzenbideak eta gertaleku ekonomiko eta sozialak berak, bai Gipuzkoako Lurralde Historikoan zein Euskal Autonomia Erkidego osoan, Espainiako Estatuan nahiz Europar Batasunean, eremu zabalagoak ez aipatzeagatik. Gauza asko gertatu dira –besteak beste ekonomiaren globalizazioa edo Europar Batasuneko Zuzenbidearen bilakaera bera eta horrek enpresen zuzeneko fiskalitatean izandako eragina– ezinbestez eskatzen dutenak Zergaren erabateko erreformarako prozesuari ekitea, eta horretarako egin da honako foru–arauaren proposamena.

Lehenbiziko paragrafoa da hori. Gaztelaniazkoa, parean, hori bai luzea. Askok esango genuke gehiegizkoa dela, paragrafo osoa esaldi bakarrean, baina horretan ez gara sartuko gaur.

Gogora etorri zaizkit Jesus Mari Agirrek 31 eskutiken idatzitako Estilo jarraituaren alde artikulua eta izan zituen erantzunak.

Sailkatugabeak

Gaurko datarekin, gaur

Utzi iruzkin bat

Egoki erabilia izan daiteke euskaraz «gaurko egunarekin», honelakoetan: «Gaurko egunarekin jaio zen, duela 71 urte, Aretha Franklin». Baina hemen daukagun «gaurko datarekin» hau ez da gauza bera:

  • Lurralde Antolaketako zuzendari nagusiak, 2013ko abenduaren 27ko datarekin ondoren argitaratzen den Ebazpena hartu zuen:
  • El Director General de Ordenación Territorial, ha dictado con fecha 27 de diciembre de 2013 la Resolución que a continuación se publica:

Gipuzkoako Aldizkari Ofiziala, 2014-01-13

Gaztelaniazko formulak ez gaitu behartzen euskaraz halaxe kalkatzera. «2013ko abenduaren 27an» esatea dugu egokiena (eta, esaldi horretan, bigarren koma jartzea).

esapideak

Etorkizuneko kirolariak

Utzi iruzkin bat

Ez dago gaizki pentsatua: «deportista promesa, etorkizuneko kirolari».

  • «2013ko abenduaren 27ko 03-086/2013 FORU AGINDUA, etorkizuneko kirolariak izendatzeko araudia onartzen duena».
  • ORDEN FORAL 03-086/2013, de 27 de diciembre, por la que se aprueba la normativa reguladora de ladesignación de deportistas promesa».

Gipuzkoako Aldizkari Ofiziala, 2014-01-13

Elhuyar hiztegian jasoa dago ideia: «ser una promesa | etorkizun oparoa izan: este chaval es una promesa de la natación: igeriketan etorkizun oparoa izan dezake mutil honek».

gramatika

Alkoholaren edo drogen eraginpean

Utzi iruzkin bat

Irratiko iragarki batean, aspali ez dela, honela zioten esaldi batean:

Alkohola edo drogen eraginpean gidatzen baduzu…

Bada (alde batera utziz gero alkoholaren droga-izaera), ulertzen zen mezua, baina esan beharra dago esaldiak gramatika-akats bat duela Euskaltzaindiaren 111. arauaren arabera (eta, nire uste apalean, hiztunen erabilera ohikoenaz ohartzea nahikoa dela akatsaz jabetzeko).

Honela dio arau horrek 5. puntuan:

5. Determinatzailea duten kasu-markarik gabeko izen sintagmak ezin junta daitezke kasu markadun sintagma batekin:

*Mendia eta itsasotik heldu da ura
*Adiskideak eta lagunez mintzatu zara
*Burua eta zangoei behatu nien
*Bihotza eta buruak horretaratzen nau(te)
*Gizon hau eta emakume hark esango dizute.

Alegia, horiek okerrak direla esatean (okerraren adierazgarri da * zeinua), esaten ari da zuzenak honako hauek direla: «menditik eta itsasotik», «adiskideez eta lagunez», «buruari eta zangoei», «bihotzak eta buruak», eta «gizon honek eta emakume hark».

Okerra nondik datorkeen argitzeko, esan dezagun 4. puntuan azaltzen duela nola pluraleko izenak juntatzean lehenbizikoaren atzizkia ezabatzeko aukera dagoen (kasu-markarekin batera, determinatzailea ere bai, nahitaez):

  • “adiskideei eta lankideei kontatu diet”  eta “adiskide eta lankideei kontatu diet” (ez “*adiskideak eta lagunei”)
  • “meatzeetatik eta lantegietatik atera den oihua” eta “meatze eta lantegietatik atera den oihua” (ez *”meatzeak eta lantegietatik”

Hizpide dugun kasuan, «alkoholaren edo drogen eraginpean» behar du nahitaez; kontuan hartzeko moduko beste aukera «*alkohola edo drogen» ez baizik «alkohol edo drogen» da, baina kasu horretan biak pluralak direla ulertzen da: «alkoholen edo drogen».

Beraz, aukera bakarra: «alkoholaren edo drogen eraginpean». Normalean esaten duguna. Horixe!